KHAI BÚT TÂN XUÂN
Vào những ngày đầu Xuân, các người có văn học còn có tục "khai bút Tân Xuân" nữạ
Sự "khai bút" này nhằm mong mỏi đón nhận được mọi sự tốt lành nhân năm mới tớị Thường thường người ta phải chọn ngày và giờ tốt để khai bút. Nhiều khi sự khai bút cũng chỉ có tính cách tượng trưng mà thôi; chẳng hạn như viết lên giấy hồng điều vài chữ: ngày, tháng, năm.... "khai bút đại cát" hay "tân Xuân đại cát" (nghĩa là đầu năm mới khai bút để gặp được những điều tốt lành lớn).
Đối với những danh sĩ thì đôi khi khai bút bằng cách làm một bài thơ đầu Xuân bày tỏ nguyện vọng hoặc ý chí của mình. Những bài thơ khai bút này được viết lên giấy hồng điều (giấy màu đỏ) hoặc trên giấy hoa tiên (giấy có vẽ hoa) rồi dán bài thơ lên tường để thưởng Xuân. Sau dây là bài thơ nổi tiếng của cụ Tam Nguyên Yên Đỗ Nguyễn Khuyến:
Tuổi thêm, thêm được tóc râu phờ,
Nay đã năm mươi, lẻ có ba
Sách vở ích gì cho tuổi ấỷ
Áo xiêm nghĩ lại thẹn thân già!
Xuân về, ngày loạn còn lơ láo,
Người gặp, khi cùng những ngẩn ngơ!
Lẩn thẩn lấy chi đền tấc bóng?
Sao con đàn hát vẫn say sưả
Những người có chức vụ lớn như Tổng Đốc, Tuần Phủ, Tri Phủ, Tri huyện.... thì có lên Khai ấn và Khai triện nữạ Tục này cũng được thực hiện ở các bộ đường ở kinh đô Huế dưới triều Nguyễn nữa (tục khai ấn, triện này mô phỏng của nhà Thanh)
Ấn và triện là những con dấu của những người giữ chức vụ chỉ huy trong chính quyền. Các vị này nhân đầu năm làm lễ khai ấn, triện bằng cách đóng dấu vào những giấy tờ công văn để cầu mong cho "thiên hạ thái bình" và dân chúng được "an cư lạc nghiệp" Lễ khai ấn và khai triện thường được cử hành vào ngày khai hạ mồng 7 tháng giêng âm lịch. Đối với các quan võ thì có tục Khai Kiếm nghĩa là dùng gươm chọc huyết (trâu bò) hay cắt tiết (lợn, gà, vịt) các con vật dùng trong các tế lễ....
Còn dân chúng thì tùy theo nghề nghiệp của mình cũng làm lễ Khai trương cửa hàng hay công việc của mình bằng lễ cúng các vị tổ của các nghề gọi là "lễ cúng Tiên Sư" (thường là vào ngày mồng 9 tháng Giêng âm Lịch)
TỤC CÚNG CƠM
Để đón mừng Tổ Tiên về ăn tết, ngay từ đêm 30, mọi nhà đều làm cơm để dâng lên tổ Tiên, nôm
na gọi là lễ cúng cơm. Lễ này kéo dài suốt trong các ngày Tết cho tới ngày "hóa vàng". xem như
Tổ Tiên đã về ngự trị ở trên bàn thờ, ngày hai bữa, người ta làm cơm cúng với những món quý
nhất và ngon nhất như các món nấu cỗ: măng, nấm, miến, bong bóng, giò chả, bánh chưng...
. Đặc biệt trên bàn thờ gia tiên đèn hương lúc nào cũng phải nghi ngút và không được để tắt. Do
vậy, người ta thường dùng thứ hương đặc biệt là hương vòng hay hương sào (là những thứ
hương có nhiều chiều dài và thân hương thật to có thể cháy với một thời gian khá lâụ) Lễ vật đặc
biêt cúng gia tiên ngày Tết là một con gà luộc. Người ta thích giữ lại đôi chân gà này, treo lên
giánh bếp để cho chân gà khô đi và sau này có dịo nhờ các thầy tướng số đoán hộ vận mạng
năm mới hên hay xui Cúng cơm cũng là cổ tục hoàn toàn Việt Nam.
XUẤT HÀNH VÀ HÁI LỘC
Đầu năm mới, người mình còn có tục xuất hành nữạ Xuất hành là đi ra khỏi nhà trong ngày đầu năm để đi tìm
cái may mắn cho mình và gia đình. Trước khi xuất hành, người ta phải chọn ngày, giờ và các phương hướng
tốt để mong gặp được các quý thần, tài thần, hỉ thần....
Thường thường, người ta theo các hướng tốt, xuất hành đi lễ chùa, đền hoặc đi chúc Tết các bậc huynh
trưởng, thân quyến hay bằng hữụ Đối với nhà nông ngày xưa, đầu năm mới xuất hành còn để chiêm nghiệm
thời tiết nữạ Vào những ngày đầu năm, khi mặt trời mọc người ta đi ra khỏi nhà xem chiều gió thổi, người ta
có thể đoán được năm mới hên hay xui, chẳng hạn:
Gió Nam: chỉ đại hạn
Gió Tây: chỉ cướp bóc loạn lạc
Gió Tây Nam: chỉ bệnh dịch tả
Gió Bắc: chỉ được mùa vừa phải
Gió Tây Bắc: chỉ được mùa đỗ, đậu
Gió Đông: chỉ có lụt lớn.
Nếu xuất hành ra chùa hay đền, sau khi lễ bái, người mình còn có tục bẻ lấy một "cành lộc" để mang về nhà lấy
may, lấy phước. Đó là tục "hái lộc." cành lộc là một cành đa nhỏ hay cành đề, cành xi, cây xương rồng... là
những loại cây quanh năm tươi tốt và nẩy lộc. Tục hái lộc ở các nơi đền, chùa ngụ ý xin hưởng chút lộc của
Thần, Phật ban cho nhân năm mớị Cành lộc này thường đem về cắm ở bàn thờ Tổ Tiên
LÌ XÌ
Chữ lì xì được phiên âm từ tiếng Quảng Đông sang tiếng Việt, nguyên là chữ lợi thị (tiền bạc, lợi lộc) trong Hán
tự. Để mừng tuổi các em, những người lớn trong gia đình, họ hàng, bạn bè của cha mẹ tặng các em những
món tiền nho nhỏ (lì xì) và chúc các em chóng lớn, học hành đỗ đạt.... Những món tiền này được cho vào phong
bao màu đỏ trơn hoặc có văn hoa vàng. Cũng như màu hồng thắm, màu đỏ hoặc các màu có sắc đỏ được tin
là tượng trưng cho sự may mắn. Thuở trước, sau khi nhận những lời chúc thọ, các vị cao niên trong gia đình lì
xì tất cả con cháu bất kể tuổi tác với những món tiền nho nhỏ, vừa bạc lẻ vừa tiền chẵn, ngụ ý chúc con cháu
làm ăn phát đạt, tiền bạc sinh sôi nảy nở trong năm.
Tục Biếu Quà Tết
Vào dịp Tết, để bày tỏ lòng biết ơn đối với Tổ Tiên hoặc người dưới đối với người trên; hoặc những người mà mình phải chịu ơn hay quý mến, người ta thường hay mua sắm những quà Tết (chẳng hạn như bánh chưng, hoa quả, mứt...) để đem đi tặng biếụ Tục lệ biếu Tết này trước đây rất phổt thông, nào là học trò tết thầy, con nợ tết chủ nợ, những người được chữa lành bệnh đi tết các thầy thuốc (thầy lang)..v.v...
Riêng đối với những con, cháu đem quà Tết hay lễ vật tới cùng ở các nhà thờ Tổ Tiên nhân ngày Tết, thì gọi là gửi Tết. Tục này để tỏ lòng biết ơn Tổ Tiên, kính trọng các bậc phụ huynh trưởng và giữ mối liên lạc thân ái trong gia tộc....
Các tục biếu Tết hay gửi Tết này phải được thực hiện trước ngày 30 Tết.
Tục Xông Đất
Tục lệ xông đất đã có lâu đời ở nước tạ Người dân Việt Nam quan niệm ngày mồng Một là ngày đầu của một
năm. Họ cho rằng vào ngày mồng Một, nếu mọi việc xảy ra suôn sẻ, mau mắn thì cả năm cũng sẽ được tốt lành
thuận lợị Người khách đến thăm nhà đầu tiên trong một năm cũng vì thế mà quan trọng. Cho nên cứ cuối một
năm, mọi người có ý tìm xem những người nào vui vẻ, linh hoạt, đạo đức, và thành công trong bà con hay láng
giềng để nhờ sang thăm. Tục này gọi là tục xông đất.
Người khách đến xông đất phải đến thăm sáng sớm ngày mùng Một (vì muốn là người khách đầu tiên), mang
theo quà biếu như trái cây, bánh mứt, và tiền lì xì cho trẻ con trong nhà. Chủ nhà, do đã sắp đặt trước, sẽ tiếp
đón niềm nở và nhận những lời chúc tốt lành. Người đến xông đất thường chỉ đến thăm, chúc Tết chừng năm
mười phút chứ không ở lại lâu, hầu cho mọi việc trong năm của chủ nhà cũng được trôi chảy thong suốt.
Người đi xông đất xong có niềm vui vì đã làm được việc phước. Người được xông đất cũng sung sướng vì tin
tưởng gia đạo mình sẽ may mắn trong suốt năm tớị
Sáng sớm mồng một Tết hay ngày "Chính đán", mọi sinh hoạt ngừng lại, các con cháu tụ họp ở nhà tộc trưởng
để lễ Tổ Tiên chúc tết ông bà, các bậc huynh trưởng và mừng tuổi lẫn nhaụ Theo tục lệ, cứ năm mới tới, kể cả
người lớn lẫn trẻ con, mỗi người tự nhiên tăng lên một tuổị Bởi vậy ngày mồng một Tết là ngày con cháu "chúc
thọ" ông bà và các bậc cao niên; và các người lớn thì "mừng tuổi" các trẻ em một cách cụ thể bằng những đồng
tiền mới bỏ trong những "phong bao". Tục này ở Nam Phần Việt Nam quen gọi là "lì xì". Tiền mừng tuổi mà mình
nhận được trong ngày tết gọi là "Tiền mở hàng". Xưa còn có lệ cho tiền phong bao với số tiền lẻ (chứ không
phải là tiền chẵn). ngụ ý tiền này sẽ sinh sôi nảy nở thêm nhiềụ
Về chúc Tết, trong ba ngày Tết, những thân bằng quyến thuộc, hoặc những người phải chịu ơn người khác
thường phải đi chúc Tết và Mừng Tuổi gia chủ; sau đó xin lễ ở bàn thờ Tổ Tiên của gia chủ. Tục này ngày nay ít
còn, vì thì giờ eo hẹp, đường xá xa xôi cho nên đã được thay thế bằng những thiệp "Chúc Mừng Năm mới"hay
"Cung Chúc Tân Xuân"
Tục Trồng Cây Nêu
Một trong những cổ tục khó thiếu trong những ngày Tết của Việt Nam là cây nêụ
Nêu là một cây tre hay cây bương (một loại tre lớn rỗng ruột, thường dùng làm cột nhà hay máng nước) dài
khoảng 5 hay 6 thước tâỵ Ở ngọn cây tre hay bương này người ta đeo một vòng tròn nhỏ có buộc nhiều thứ
(tùy theo từng điạ phương) như vàng mã; bùa trừ tà; cành xương rồng; bầu rượu bện bằng rơm; hình cá chép
bằng giấy (để táo quân dùng làm phương tiện về trời; giải cờ vải tây, điều (màu đỏ), đôi khi người ta còn cho
treo lủng lẳng những chiếc khánh nhỏ bằng đất nung nữạ.... Mỗi khi gió thổi, những khánh đất va chạm nhau
tại thành những tiếng kêu leng keng nghe rất vui taị... Người ta tin rằng những vật treo ở cây nêu, cộng thêm
những tiếng động của những khánh đất, là để báo hiệu cho ma quỷ biết rằng nơi đây là nhà có chủ, không
được tới quấy nhiễụ...
Đặc biệt vào buổi tối, người ta treo một lồng đèn ở cây nêu để Tổ Tiên biết đường mà về nhà ăn Tết với con
cháụ Vào đêm trừ tịch, cũng như ngày mồng một Tết, người ta còn cho đối pháo ở cây Nêu để mừng Tổ Tiên
về ăn tết, mừng năm mới tới, xua đuổi ma quỷ hoặc những điều không maỵ.v.v.. Ở Bắc phần Việt Nam nêu thường được dựng vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch, là ngày Táo quân về trờị Chính vì từ ngày này cho tới
đêm giao thừa, vắng mặt Táo công, ma quỷ thường nhân cơ hội này lẻn về quấy nhiễu, màngười ta phải
trồng cây nêu để trừ tà....
KIÊNG KỴ TRONG NGÀY TẾT
Đặc biệt ngày Tết người ta kiêng không dùng những tiếng hay làm những hành động xấu có thể đem lại sự
không may cho mình. Sự xui hay không may này sẽ làm cho mình bị "giông" cả năm.
Đầu năm mới, người ta tránh chửi bới, giận dữ hay cãi lộn. Người ta cũng cố tránh làm đổ vỡ những đồ vật.
Vận quần áo đen hay trắng, nhân năm mới là xui vì đó là màu của tang tóc, tối tăm. Người ta tránh không đòi
nợ (hay bắt nợ). Ngày tết, mọi sinh hoạt thường nhật đều dình chỉ, người ta "kiêng" không quét nhà và đổ rác
vì sợ sẽ đổ hay vứt bỏ mất những sự may mắn tốt lành tới nhà mình trong năm mớị Thường thường người ta
phải đợi đến ngày "động thổ" mới tiếp tục đổ rác và quét nhà!
Đặc biệt, nếu có tang thì không nên đi xông nhà hay đi mừng tuổi người khác (để tránh cho người khác không
bị xui như mình). Cũng vậy, đàn bà có thai thường "kiêng" không đi đâu cả trong những ngày đầu năm mới vì
tục ngữ có câu: "sinh dữ, tử lành!"
Ngày xưa, ở chốn thôn quê còn có tục "kiêng" để cối xay gạo trống không vào những ngày đầu năm. Bởi vậy,
người ta phải đổ một ít lúa vào cối xay ngụ ý cầu mong năm mới lúc nào cũng có lúa gạo sung túc.
